پترولوژی گدازه های بالشی و آمفیبولیت ها؛ و دگرگونی در پریدوتیت های گوشته افیولیت های نایین و عشین

افیولیت ملانژهای مزوزوئیک نایین و عشین در غرب خرد قاره شرق - ایران مرکزی، و در مجاورت گسل های اصلی نایین - بافت و درونه قرار دارند. واحدهای تشکیل دهنده آن ها عبارت اند از آهک پلاژیک، چرت رادیولاردار، گدازه بالشی، دایک دیابازی، پلاژیوگرانیت، گابرو، لرزولیت، هارزبورگیت، دونیت و کرومیتیت. وقایع تکتونیکی هم زمان و بعد از تشکیل این افیولیت ها موجب تشکیل سنگ های دگرگونی در آن ها شده است (مانند پریدوتیت دگرگون، متاپیکریت، آمفیبولیت، متارودینگیت، متاچرت، اسکارن، مرمر و شیست). فرآیندهای سرپانتینی شدن، دگرگونی، واکنش بین مذاب های صعودکننده با پریدوتیت میزبان در کرتاسه و نیز دگرسانی های بعدی موجب شده ماهیت پریدوتیت ها در بسیاری از نقاط این افیولیت ها دچار تغییر شود؛ اما منطقه دره ده (در بخش شرقی افیولیت نایین) از لرزولیت هایی تشکیل شده است که مذاب های صعودکننده کرتاسه، واکنش سنگ دیواره - مذاب و دگرسانی های بعدی بر روی آن ها تأثیر بسیار کمی داشته اند. در منطقه چاه سنجد افیولیت عشین نیز شواهد تأثیر فرآیند بالاآمدگی و کاهش فشار بر پریدوتیت ها را می توان به صورت واکنش اسپینل و پیروکسن و تشکیل پلاژیوکلاز مشاهده کرد. وجود واحدهای نادگرگون در کنار واحدهای شدیداً دگرگون و شواهد ژئوشیمیایی (ژئوشیمی کانی ها و سنگ کل و محیط تشکیل متفاوت آن ها) نشان دهنده وقوع دو مرحله گسترش، واکنش های مذاب/سنگ و فعالیت ماگمایی در این افیولیت ها در طی دو زمان متفاوت است. مقایسه سن مدل و نسبت های ایزوتوپی 147sm/144nd و 143nd/144nd نشان می دهد که مذاب سنگ مادر بازیک آمفیبولیت ها در زمان های بسیار قدیمی تری نسبت به گدازه های بالشی دچار جدایش از گوشته شده است. بررسی سنگ کل و ترکیب کلینوپیروکسن و کروم اسپینل سنگ های مافیک بر روی نمودارهای مختلف ژئوشیمیایی بیانگر ماگماتیسم نوع تولییت جزایر قوسی (iat) (سوپراسابداکشن) و کافت میان اقیانوسی (mor)، به ترتیب برای افیولیت های نایین و عشین (در طی ژوراسیک و کرتاسه) هستند. بررسی ترکیب سنگ کل، کلینوپیروکسن و کروم اسپینل پریدوتیت های دره ده بر روی نمودارهای مختلف ژئوشیمیایی بیانگر تحولات شاخه شرقی اقیانوس نئوتتیس از محیط mor به سوپراسابداکشن (ssz) است که در آن هارزبورگیت و دونیت در اثر واکنش های سنگ دیواره - مذاب تشکیل شده اند. توقف موقت گسترش پوسته اقیانوسی و تغییر رژیم کششی به فشارشی در ژوراسیک، منجر به وقوع دگرگونی ناحیه ای (rm1) و موجب دگرگونی پریدوتیت های دره ده در حد رخساره آمفیبولیت (~ 630 تا 700 درجه سانتی گراد در فشار 7 تا 15 کیلوبار) مشابه سایر سنگ های دگرگونی افیولیت نایین (شامل آمفیبولیت ها در ~650-800 درجه سانتی گراد و فشار 7-8 کیلوبار، متارودینگیت ، متاپیکریت، متاچرت ، اسکارن، شیست) و عشین شده است. بعد از دگرگونی ناحیه ای rm1، دگرگونی پس رونده rm2 در رخساره شیست سبز رخ داده است. سیستم گسترش شاخه شرقی اقیانوس نئوتتیس در کرتاسه دوباره فعال شده و در نتیجه مذاب های صعودکننده موجب تشکیل هارزبورگیت و دونیت (به خرج لرزولیت)، گابرو، دایک های ورقه ای، بازالت و گدازه های بالشی شده است. چرت های رادیولاردار بیانگر سن تورونین زیرین (در حدود 8/89-9/93 میلیون سال پیش، در اوایل کرتاسه بالایی) و قبل از آن برای محیط دریایی اقیانوس نئوتتیس در افیولیت عشین هستند.